Akarçay Tepe Höyük ya da Akarçay Höyük, Şanlıurfa il merkezinin batısında, Birecik ilçesinin 15 km. güneyinde bulunan bir höyüktür. Yaklaşık 350 x 150 metre büyüklüğündeki höyük 6 metre yüksekliktedir. Çanak çömlek yayılımına göre yerleşmenin 2,9 hektarlık bir alana yayıldığı belirtilmektedir.


Kazılar
Guillermo Algaze başkanlığındaki yüzey araştırmaları sırasında saptanmış olan höyükte kazı çalışmaları 1999 yılında Şanlıurfa Müzesi başkanlığında, İstanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Dalı, Barcelona Otonom Üniversitesi ve Tsukuba Üniversitesi öğretim üye ve öğrencilerinden oluşan karma bir ekip tarafından başlatılmıştır.[2] Kazı çalışmalarına 2001 ve 2002 yılında da devam ettirilmiştir. Bu kazı dönemlerinde ODTÜ - TAÇDAM (Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma Merkezi), mali destek sağlamıştır.[4] Kazılara 2003 ve 2004 yıllarında "idari ve mali sorunların aşılamaması nedeniyle" ara verilmiştir. Bu aradan sonra 2005 yılında, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Fon Sekreterliği ile Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM’den sağlanan araştırma desteğiyle yeniden başlamıştır.[5]
Tabakalanma

Kazılar sırasında höyükte, kesintisiz olarak birbirini izleyen üç ana yerleşme evresi saptanmıştır. Bunlar eskiden yeniye doğru Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'in B Evresi (PPNB), Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'e Geçiş Evresi ve Halaf-öncesi Çanak Çömlekli Neolitik Dönem olarak görülmektedir. Bu ana evreler höyük genelindeki sınıflandırmaya göre altı alt evreye ayrılmaktadır.
I. ve II. evre Çanak Çömlekli Neolitik Dönem
III. evre, Geçiş Evresi
IV. evre, Son Çanak Çömleksiz Neolitik B
V. evre, Geç Çanak Çömleksiz Neolitik B
VI. evre, Orta Çanak Çömleksiz Neolitik B
Buluntular

Çanak Çömleksiz Neolitik tabakaların mimarisi geniş ve tek odalı yapılarla temsil edilmektedir. Kazılan odalardan biri 45 metrekaredir. Çanak Çömlekli Neolitik tabakaların mimarisi ise çok odalı, küçük yapılar olarak görülmektedir. Taş temeller üzerine çıkılan kerpiç duvarlar balçık ya da kerpiç toprağıyla sıvanmıştır. Birbirlerine uzun ve dar geçitlerle bağlanmışlardır.
Çanak çömlek buluntularına göre bir tarihlendirme Halaf öncesini, günümüzden 8 bin yıl öncesini göstermektedir.
Yontma taş endüstrisi hem çakmaktaşı hem de obsidiyen kullanmıştır. İki farklı kalitede çakmaktaşı üzerinde çalışıldığı görülmektedir. Bunlardan biri yakın civardan bulunabilen çakmaktaşlarıdır. Diğer grup ise yerleşmeden en az 25 km. mesafedeki kaynaklardan sağlanan, çukulata renkli, daha iyi kalitede olan malzemedir ve bunlardan genellikle ok uçları yapılmıştır. Obsidiyen kullanımının yeni evrelere doğru azaldığı gözlenmiştir.
Bitki kalıntıları üzerinde yapılan incelemede Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'de tarıma alınmış tahıl türleri olarak Kaplıca buğdayı (Triticum monococcum), emmer buğdayı (Triticum dicoccum) ekmeklik buğday (Triticum aestivum) ve iki sıralı arpa (Hordeum distichum) saptanmıştır. Diğer yandan mercimekgiller'den mercimek (Lens culinaris), bezelye Pisum sativum) ve acı baklanın (Vicia ervilia) tarıma alındığı anlaşılmaktadır. Hayvan kemikleri ise keçi, sığır ve domuzun evcil ve yabanıl türleri ile eşek (Equus asinus/ Equus hemionus), karaca (Gazella gazella. Sp./ Gazella subguturosa) ve yabani tavşan gibi (Leporolus sp.) yabanıl türlere aittir.